Başlıq: IT ilə əlaqəli təməl anlayışlar.

1. RAM (Random Access Memory): RAM, məlumatların müvəqqəti olaraq saxlandığı və sürətli giriş təmin edən bir yaddaş növüdür. Kompüter aktiv işləyərkən RAM proqramlar və əməliyyatlar üçün müvəqqəti məlumatları saxlayır. Elektrik kəsildikdə RAM-dəki məlumatlar silinir, yəni qısa müddətli məlumat saxlamaq üçün istifadə olunur. Daha çox RAM kompüterin eyni anda daha çox əməliyyat etməsinə kömək edir.

2. ROM (Read Only Memory): ROM, yalnız oxunabilən yaddaş növüdür və əsasən sistemin işə başlaması üçün lazım olan əmrləri saxlayır. Məlumatlar burada qalıcı olaraq saxlanılır və dəyişdirilə bilməz. Kompüterin BIOS (Əsas Giriş/Çıxış Sistemi) kimi aşağı səviyyəli əməliyyatları yerinə yetirməsi üçün istifadə olunur.

3. HDD (Hard Disk Drive): HDD, kompüterdəki məlumatların qalıcı olaraq saxlanıldığı mexaniki bir saxlama qurğusudur. Məlumatlar, maqnit yazma yolu ilə disklərdə saxlanılır. HDD-lər yüksək yaddaş tutumuna malikdir və uzunmüddətli məlumat saxlama üçün uyğundur, lakin SSD-lərə nisbətən daha yavaşdır və mexaniki hissələr olduğu üçün daha tez zədələnə bilər.

4. SSD (Solid State Drive): SSD, flash yaddaş hüceyrələri istifadə edərək məlumatları saxlayan və HDD-lərə nisbətən çox daha sürətli giriş təmin edən bir yaddaş qurğusudur. SSD-lərin hərəkətli hissələri olmadığı üçün daha etibarlıdır və məlumatı yüksək sürətlə köçürə bilir. Bu, kompüterin daha tez açılmasına və əməliyyatların daha sürətli yerinə yetirilməsinə kömək edir.

5. CPU (Central Processing Unit): CPU kompüterin əsas prosessorudur və çox vaxt “kompüterin beyni” adlanır. Bütün əməliyyatları, riyazi və məntiqi hesablamaları həyata keçirən vahiddir. CPU-nun gücü kompüterin sürətinə təsir edir; nüvə sayı və saat sürəti CPU-nun sürətini müəyyən edən əsas faktorlardır.

6. GPU (Graphics Processing Unit): GPU qrafik əməliyyatları üçün nəzərdə tutulmuş bir prosessordur. Video oyunları, qrafik dizayn, animasiya və süni intellekt kimi qrafik əməliyyatlar tələb edən tətbiqlərdə CPU-nu dəstəkləyir. Bu gün GPU-lar paralel hesablama gücləri sayəsində süni intellekt və məlumat analizində də istifadə olunur.

7. **BIOS (Basic Input/Output System)**: BIOS kompüter açıldıqda donanımın idarəsini təmin edən proqram təminatıdır. Ana kart üzərində saxlanılan BIOS, kompüter açıldıqda bütün donanım komponentlərinin düzgün işləyib-işləmədiyini yoxlayır və əməliyyat sistemini işə salır. BIOS parametrləri vasitəsilə cihazlar konfiqurasiya edilə bilər.

8. IP (Internet Protocol): IP internet və ya lokal şəbəkə vasitəsilə cihazların bir-birinə məlumat göndərməsini təmin edən protokoldur. Hər bir cihaza xüsusi bir IP ünvanı təyin edilir və bu ünvandan cihazlar arasında rabitə qurulur. IPv4 və IPv6 kimi iki fərqli ünvanlama sistemi mövcuddur, IPv6 daha geniş ünvan sahəsi təqdim edir.

9. MAC (Media Access Control) Ünvanı: MAC ünvanı şəbəkə bağlantısında cihazların kimlik bilgisi kimi istifadə olunan unikal bir identifikatordur. Adətən cihazın şəbəkə kartına təyin edilir və şəbəkədə cihazların tanınmasını təmin edir. MAC ünvanları hər cihaz üçün özəl olur və şəbəkədə hansı cihazın hansı məlumat paketini almalı olduğunu müəyyən edir.

10. BSSID (Basic Service Set Identifier): BSSID Wi-Fi şəbəkələrinin əsas identifikatorudur. Hər bir Wi-Fi girişi üçün xüsusi bir identifikasiya təmin edir və istifadəçilərin şəbəkəyə qoşulmasını asanlaşdırır. Adətən bir giriş nöqtəsinin MAC ünvanına əsaslanır.

11. URL (Uniform Resource Locator): URL internet üzərində bir resursun tam ünvanını göstərir. Veb səhifələri, fayllar və digər resurslar üçün istifadə olunur. URL protokol (http:// ; https://), domen adı (məsələn, www.bu-hisse-domain-adıdır.com) və fayl yolu kimi elementlərdən ibarətdir. Bu, istifadəçilərin istədikləri veb səhifələrə asanlıqla girişini təmin edir.

12. HTTP (Hypertext Transfer Protocol): HTTP, veb üzərində məlumat mübadiləsini təmin edən protokoldur. İnternet brauzerlərinin, veb serverlərdən məlumat almasını və veb səhifələrini göstərməsini təmin edir. HTTP məlumatları şifrələmədən ötürür, buna görə həssas məlumatlar üçün HTTPS istifadə olunur.

13. HTTPS (Hypertext Transfer Protocol Secure): HTTPS, HTTP protokolunun daha təhlükəsiz versiyasıdır və məlumat mübadiləsini şifrələyərək qoruyur. Bu, istifadəçilərin şəxsi məlumatlarının təhlükəsiz şəkildə ötürülməsini təmin edir. Bankçılıq, e-ticarət və digər həssas əməliyyatlarda HTTPS istifadəsi məcburidir.

14. Hosting: Hosting, veb səhifələrinin internet üzərində saxlanmasını və istifadəçilərin bu səhifələrə daxil olmasını təmin edən xidmətdir. Veb hostinq şirkətləri, serverlərində saytların fayllarını saxlayır və istifadəçilərin internet vasitəsilə bu fayllara girişini təmin edir. Hosting serverlərin daxilin də ayrılmış kiçik bir hissədir.

15. Domain (Domen): Domen, bir veb səhifəsinin internet üzərindəki adıdır və istifadəçilərin bu səhifəyə girişini təmin edir. Domen adları, IP ünvanları yerinə istifadəçi dostu adlardan istifadə edərək giriş imkanı verir. Məsələn, www.google.com bir domen adıdır.

16. ISA (Industry Standard Architecture): ISA, köhnə kompüter sistemlərində istifadə edilən bir verilən yolu standartıdır. Adətən səs və video kartlarının bağlanması üçün istifadə olunan ISA bu gün PCI və PCIe kimi daha sürətli verilən yolları ilə əvəz edilmişdir.

17. Network (İnternet): İnternet, dünya üzrə milyonlarla cihazı bir-birinə bağlayan qlobal bir şəbəkədir. İnternet, məlumat əldə etmək, rabitə və məlumat paylaşımı üçün istifadə olunur. TCP/IP protokolu ilə işləyir və dünya üzrə məlumatlara sürətli və asan giriş təmin edir.

    Network Types:

    • LAN (Local Area Network): LAN, məhdud coğrafi ərazidəki cihazları birləşdirən lokal şəbəkədir. Ev, məktəb və ya ofis mühitində istifadə olunur. LAN yüksək məlumat ötürmə sürəti təmin edir və adətən bir yönləndirici vasitəsilə interneta qoşulur.
    • WAN (Wide Area Network): WAN, şəhərlər, ölkələr və ya qitələr kimi geniş sahələri əhatə edən bir şəbəkədir. İnternet, dünya üzrə cihazları birləşdirən ən geniş yayılmış WAN nümunəsidir. WAN, fərqli LAN-ların bir araya gəlməsi ilə formalaşır.
    • MAN (Metropolitan Area Network): MAN, şəhər və ya geniş yaşayış ərazilərini əhatə edən bir şəbəkədir. Bir neçə LAN-ı birləşdirir və adətən dövlət qurumları, bələdiyyələr və ya universitet kampusları kimi geniş ərazilərdə istifadə olunur.
    • PAN (Personal Area Network): PAN, qısa məsafəli bir əlaqə şəbəkəsidir və fərdi cihazlar arasında bağlantı təmin edir. Bluetooth qulaqcığı, telefon, planşet və ya kompüter kimi cihazlar PAN vasitəsilə bir-biri ilə əlaqə qura bilər.

18. Server: Server, müştərilərdən gələn məlumat və ya xidmət sorğularına cavab verən güclü bir kompüterdir. Veb səhifələri, məlumat bazaları, tətbiqlər kimi mənbələr serverlərdə saxlanır və istifadəçilərin tələblərinə cavab verir. Serverlər yüksək işləmə gücünə malikdir və məlumatları sürətlə emal edərək etibarlı şəkildə istifadəçilərə təqdim edir.

19. Cloud (Bulud): Bulud, internet üzərindən məlumat saxlama və emal etmə xidmətidir. Məlumatlar fiziki cihazda deyil, bulud serverlərində saxlanılır. İstifadəçilər istənilən yerdən məlumatlarına daxil ola bilər və elastik saxlama sahəsindən faydalana bilərlər.

20. Client (Müştəri/İstifadəçi): Müştəri serverə qoşulan və məlumat və ya xidmətlər tələb edən cihaz və ya proqramdır. Müştərilər serverlər tərəfindən təmin edilən məlumat və resurslardan istifadə edərək öz funksiyalarını yerinə yetirirlər. Veb brauzeri serverə qoşularaq veb səhifələri göstərən müştəri nümunəsidir.

21. **VM Virtual Machine (Virtual Maşın):** VM, fiziki bir komputer üzərində sanal olaraq fəaliyyət göstərən bir proqram mühitidir. Virtual maşınlar, bir əməliyyat sisteminin və ya bir tətbiqin müstəqil bir mühitdə işləməsinə imkan tanıyır. Hər VM, öz əməliyyat sistemi və tətbiqləri ilə birgə müstəqil bir komputer kimi çalışır, beləliklə bir neçə VM eyni fiziki server üzərində yerləşdirilə bilər. Bu, resursların daha səmərəli istifadəsini təmin edir və müxtəlif test və inkişaf ssenariləri üçün ideal bir mühit təqdim edir. Virtual maşınlar, sanallaşdırma proqramları (məsələn, VMware, VirtualBox, Hyper-V) vasitəsilə yaradılır və idarə edilir.

22. API (Application Programming Interface): API (Application Programming Interface), iki fərqli proqramın bir-biri ilə ünsiyyət qurmasını təmin edən interfeysdir. API-lər tətbiqlər arasında məlumat mübadiləsini asanlaşdırır və proqram təminatının inkişaf prosesini sürətləndirir. Məsələn, hava proqnozu tətbiqi hava məlumatlarını bir API vasitəsilə əldə edə bilər. Bu, tərtibatçıların hər şeyi sıfırdan yazmaq məcburiyyətində qalmasının qarşısını alır. API-lər adətən REST (Representational State Transfer) və ya GraphQL kimi standartlardan istifadə edir. REST API-lər HTTP protokolu vasitəsilə GET, POST, PUT, DELETE kimi sorğularla məlumat alıb göndərir.

23. Token: Token, API-lərin təhlükəsiz işləməsini təmin etmək üçün istifadə olunan rəqəmsal açardır. İstifadəçinin təsdiqlənməsi və səlahiyyətləndirilməsi proseslərində geniş istifadə olunur. Token, istifadəçinin kimliyini təsdiqləmək və həmin istifadəçiyə müəyyən giriş hüquqları vermək üçün yaradılan unikal bir sətrdir.

    Token İstifadə Prosesləri:

    1. Doğrulama: İstifadəçi API-yə giriş üçün istifadəçi adı və şifrə kimi məlumatları təqdim edir.
    2. Token Yaratma: API bu məlumatları yoxlayır və uğurlu girişdən sonra bir Token yaradır.
    3. Token ilə Sorğu: İstifadəçi API-yə giriş təmin etmək üçün hər sorğusunda bu Token-i göndərir.
    4. Doğrulama və Giriş: API gələn Token-in etibarlı olub-olmadığını yoxlayır və istifadəçiyə icazə verir.

    Token Növləri:

    1. JWT (JSON Web Token): JSON formatında məlumat daşıyan və təhlükəsizlik üçün imzalanan Token növüdür. İstifadəçi kimliyi və hüquq məlumatlarını daxil edir.
    2. OAuth Token: OAuth protokolu ilə yaradılan Token-dir. Xüsusilə üçüncü tərəf tətbiqlərdə istifadəçilərin şəxsi məlumatlarını paylaşmadan təhlükəsiz giriş təmin edir.
    3. Access Token və Refresh Token:
       • Access Token: API-yə giriş təmin etmək üçün istifadə olunur və adətən qısa müddət üçün etibarlıdır.
       • Refresh Token: Access Token-in müddəti bitdikdə yeni bir Access Token yaratmaq üçün istifadə olunur.

by knvmrt